Stappen óf springen? Stappen én springen!

Zonder versnelling nooit energieneutraal

Nederland wil naar energieneutraal. Sommigen hebben daarbij een horizon van enkele jaren, anderen 2030 en en steeds meer 2050. Er wordt ook wat gegoocheld met de definitie van energieneutraal; wat is het en geldt het alleen voor woningen, of ook voor bedrijven of mobiliteit? Welke horizon of definitie je ook hanteert, het is een forse ambitie om energieneutraal te willen worden. Er zal dan ook een flinke versnelling moeten plaatsvinden, anders halen we het niet.

Stappen of springen naar energieneutraal?

Als het gaat om woningen, dan is het de vraag of we energieneutraliteit gaan bereiken met een stapsgewijze of met een sprongsgewijze aanpak. Sommigen zeggen dat sprongsgewijs móet. Maar wie bepaalt dat eigenlijk? En gaat het dan om ‘ik' wil/moet, of ‘ze' moeten?

Energieneutraal worden is niet alleen een vraagstuk van techniek, maar is ook van sociaal-maatschappelijke, politieke en financiële aard. Het gaat er zowel om wat er technisch kan, als om wat ik, ze en we willen.

Propositie aantrekkelijk genoeg?

Technisch gezien kunnen we kort zijn. Met enkele besparingsmaatregelen zal Nederland nooit energieneutraal worden; daar zijn veel grotere stappen voor nodig, zoals nul-op-de-meter renovatie. Het is echter de vraag of de propositie van vergaande verbeterconcepten voor alle beslissers (corporaties, particuliere woningeigenaren, ondernemers) interessant genoeg is om tot actie verleid te worden. De investeringshorizon is nogal wat langer dan ze gewend zijn. Wie voelt er voor om voor zo'n lange periode gebonden te zijn aan grote concerns of banken? Wie vertrouwt erop dat innovatieve installaties over zo'n lange periode efficiënt geserviced of zelfs vervangen kunnen worden? Wie heeft er voldoende vertrouwen in de politiek, de overheid en de consistentie en continuïteit van fiscale spelregels op lange termijn? Wie vertrouwt erop dat hij zijn geld terug zal krijgen bij verkoop? Wie vindt de energieambities belangrijk genoeg om onzekerheden op de koop toe te nemen? Voor sommigen geen probleem, maar voor de mainstream ben ik daar nog niet zo zeker van. Ik ben bang dat de rationaliteit van mensen wordt overschat.

Verleiden of dwingen?

En als de mainstream zich dan onvoldoende verleid voelt, is de politiek dan bereid om de verleidingsstrategie in te wisselen voor meer dwingende maatregelen? Bijvoorbeeld door energiezuinigheid te belonen met een laag WOZ-tarief, een lagere overdrachtsbelasting of een verbod om de overdrachtsakte te passeren als de energiehuishouding niet op orde is? Ik schat zo in dat dit nog niet zo gemakkelijk ligt.

Nogmaals, stappen of springen?

Met nul-op-de-meter (NoM; 'het betere') kunnen we een enorme slag vooruit maken, die we eigenlijk (beleidsmatig) ook willen. Volgens de economische wet van de verminderde meeropbrengst krijg je de businesscase van NoM niet meer rond als je het stapsgewijs aanpakt. De zeer rendabele maatregelen (laaghangend fruit) kunnen de onrendabele vervolgmaatregelen dan niet meer compenseren. En technisch kun je een sprongsgewijze aanpak vaak slimmer ontwerpen dan opeenvolgende, losse stappen, die al gauw leiden tot 'patchwork', een lappendeken.

“Het goede is de vijand van het betere;

het betere is de vijand van het goede”

Als we alleen inzetten op NoM, dan kan dat er naar mijn mening toe leiden dat er komende jaren slechts een beperkt aantal woningen zal worden aangepakt omdat de mainstream de enorme drempel niet zal willen of kunnen nemen. Als de wel haalbare eerste stappen ('het goede' worden genegeerd, dan lopen we het risico dat deze beslissers voorlopig helemaal niet in beweging zullen komen, net zoals de eigenaren van de woningen die in de jaren 80 van de vorige eeuw al lucratief geïsoleerd hadden kunnen worden.

Begin jaren 80 was ik betrokken bij het Nationaal Isolatie Programma. Veel bewoners wilden toen nog niet isoleren, want misschien zouden er binnenkort betere/goedkopere technieken beschikbaar komen. Een groot deel van die woningen moet nog steeds geïsoleerd worden, terwijl ze, als ze toen de stap hadden genomen, inmiddels ruim 25 jaar hadden kunnen profiteren van een beter comfort en een lagere rekening.

Stappen én springen

In mijn visie zouden we zowel met de (no regret) stapsgewijze, als met de sprongsgewijze trajecten aan de slag moeten gaan. Ga voor de woningen waarvoor NoM niet op korte termijn haalbaar lijkt (technisch, financieel, sociaal) uit van een beperkte ambitie van enkele labelstappen en voor geschikte woningen en bewoners met een hoge ambitie het NoM-concept.
De eerste categorie zal qua aantal op korte termijn groter zijn dan de tweede. Als we het hebben over schilisolatie en verbeteringen als er toch wordt onderhouden, dan is de terugverdientijd circa 10 jaar. Dat betekent dat je over een periode van 10 jaar kostenneutraal energie bespaart (net als bij NoM, maar dan iets minder). Daarna ligt de weg open op om - no regret - grotere slagen te gaan maken.

Ga langzaam om snel vooruit te komen

Persoonlijk ben ik van mening dat NoM in de bestaande bouw technisch nog onvoldoende is uitontwikkeld en nog geen bewezen techniek is. Een te snelle opschaling kan kleine of grote rampen veroorzaken, waar uiteindelijk de bewoners de dupe van kunnen worden. Dit wordt door de innovatoren gemakkelijk weggewuifd, maar adviseurs verdienen al jaren een goede boterham aan het ruimen van puin in innovatieprojecten. Recent kennen we de drama’s in Zutphen en Vathorst in Amersfoort. Uit onderzoek blijkt dat de prestaties van WKO achterblijven bij wat beloofd is. Ook de ervaringen met NoM zijn niet onverdeeld positief. Allemaal oplosbaar, als we de risico's maar beheersen.

Het klinkt conservatief, maar dat is het niet; je moet innovatoren op relatief kleine, overzienbare schaal hun gang laten gaan, zodat eventuele schade te overzien is als er wat mis gaat. Zodra de technologie bewezen is en de kinderziektes er uit zijn, dan kun je de opschaling versnellen. Het lijkt langzamer, maar uiteindelijk zal blijken dat dit sneller gaat.

Zie ook:
'Van het gas af, hoe urgent is dat'
'Label B versus NOM herkenbare strijd'
'Voorzitter Groene Huisvesters luidt noodklok; Label B in 2020 onhaalbaar'
'Klokken luiden niet zonder klepel'

drs.ing. Jan Straatman,
directeur, partner, adviseur Balance & Result

Programmamanager Achterhoek Duurzaam Verbouwen.